“Θυμήσου την 5η Νοέμβρη…”
5η Νοέμβρη: Η Συνωμοσία της Πυρίτιδας, η Νύχτα των Πυροτεχνημάτων, ο Γκάι Φωκς και μία μάσκα – σύμβολο για τον 21ο αιώνα
Βρισκόμαστε στην Αγγλία του 1604. Είναι η εποχή της βασιλείας του Ιάκωβου (James) Ά, που διαδέχτηκε την Ελισάβετ Ά, την τελευταία βασίλισσα του Οίκου των Τυδώρ. Η χώρα βρίσκεται εδώ και χρόνια σε θρησκευτική αστάθεια λόγω της εισαγωγής ενός νέου δόγματος, του Προτεσταντισμού, και την βίαιη και υποχρεωτική επιβολή του σε όλους τους πολίτες που μέχρι τότε ασπάζονταν τον Καθολικισμό. Ο βασιλιάς Ιάκωβος δεν ακολουθεί διαφορετική τακτική από τους προκατόχους του και έτσι, οι καθολικοί υποφέρουν από τις μαζικές εκτελέσεις, τις κατασχέσεις περιουσιών και τους διωγμούς. Είναι τότε που ένας στρατιώτης από το Γιόρκ, ο Γκάι (ή Γκίντο) Φώκς – που έμελλε να γίνει και το «πρόσωπο» αυτής της επανάστασης- και ένας φανατικός του Καθολικισμού, ο Ρόμπερτ Κάτεσμπυ μαζί με μια ομάδα Καθολικών οργανώνουν την Συνωμοσία της Πυρίτιδας.
Στόχος των Συνωμοτών ήταν η ανατροπή της τυραννικής βασιλείας του Ιάκωβου και ταυτόχρονα ένα δυνατό χτύπημα στον Προτεσταντισμό. Ελπίζουν σε ένα χτύπημα που θα ξεκινήσει έναν κύκλο γεγονότων στο Λονδίνο και στην επικράτεια και θα καταφέρει την ανατροπή της Μοναρχίας. Έτσι νοικιάζουν ένα κελάρι που φτάνει μέχρι τα υπόγεια του κτιρίου της Βουλής των Λόρδων και αρχίζουν να συγκεντρώνουν βαρέλια γεμάτα με πυρίτιδα τα οποία κρατάνε κρυμμένα. Έχουν ως σκοπό να ανατινάξουν την Βουλή δολοφονώντας τον Βασιλιά και τους Προτεστάντες Βουλευτές του Κοινοβουλίου. Μέχρι τον Μάρτη του 1605 είχαν συγκεντρώσει 36 βαρέλια με πυρίτιδα.
Η ευκαιρία για το χτύπημα δόθηκε όταν μαθεύτηκε ότι την 5η Νοεμβρίου 1605 θα πραγματοποιούνταν συνέλευση της Βουλής των Λόρδων παρουσία του Βασιλιά. Όμως το σχέδιο έμελλε να μην γίνει πραγματικότητα.
Όπως συμβαίνει σχεδόν πάντοτε η διαρροή ήταν «εκ των έσω»: ο λόρδος Monteagle έλαβε μια προειδοποιητική επιστολή η οποία του ζητούσε να μην παρευρεθεί στην συνεδρίαση της 5ης Νοέμβρη. Η επιστολή αυτή ήταν η αφορμή να αρχίσουν οι έρευνες οι οποίες έφτασαν μέχρι και τις υπόγειες σήραγγες του Κοινοβουλίου. Ανακαλύφθηκαν τα βαρέλια και ο Γκάι Φώκς συνελήφθηκε επ’αυτοφόρω στις 4 Νοέμβρη, μία μέρα πριν την υλοποίηση του σχεδίου.
Η μοίρα του στην συνέχεια ήταν προκαθορισμένη: ομολόγησε την ενοχή του και την συμμετοχή του στην συνομωσία δηλώντας ταυτόχρονα και τη λύπη του που δεν μπόρεσε να πραγματοποιήσει το σχέδιό του. Ακολούθησαν βασανιστήρια για να αποκαλύψει και τους υπόλοιπους συνωμότες. Έπειτα ακολούθησε και η σύλληψη των υπολοίπων. Οι «Συνωμότες της Πυρίτιδας» δικάστηκαν στις 27 Ιανουαρίου και καταδικάσθηκαν σε θάνατο με την κατηγορία της Ύψιστης Προδοσίας. Έτσι στις 31 Ιανουαρίου 1606, απέναντι από το κτίριο που σκόπευαν να ανατινάξουν στήθηκε μια εξέδρα και ένας ένας απαγχονίζονταν και διαμελίζονταν. Τελευταίος προς εκτέλεση έμεινε ο Φωκς, ο οποίος όμως δεν ήταν γραφτό να πεθάνει με τον ίδιο τρόπο. Κατά τη μεταφορά του στην εξέδρα, γλίστρησε και έπεσε σπάζοντας τον λαιμό του. Ο θάνατος ήταν ακαριαίος και ο βασιλιάς διέταξε να κατακρεουργηθεί το σώμα του όπως και των υπολοίπων και να αποσταλούν τα κομμάτια απ’ άκρη σε άκρη σε όλο το βασίλειο, για να υποδηλώνουν την «τύχη των προδοτών».
Η Νύχτα του Γκάι Φώκς
Την ίδια χρονιά, το Συμβούλιο του Βασιλιά ενθάρρυναν το λαό να γιορτάσει στις 5 Νοεμβρίου τη Σωτηρία του
Βασιλιά με πυροτεχνήματα χωρίς όμως να προκαλέσουν επεισόδια. Αυτός ήταν και ο πρώτος εορτασμός της 5ης Νοεμβρίου που θεωρήθηκε ημέρα ευχαριστιών και από τότε καθιερώθηκε να γιορτάζεται ως Νύχτα του Γκάι Φώκς ή Bonfire Night (Νύχτα των Πυροτεχνημάτων). Κατά την διάρκεια των εορτασμών συνήθιζαν να ρίχνουν πυροτεχνήματα και να φτιάχνουν ένα ομοίωμα του Γκάι Φώκς ντυμένο με αλλόκοτα ρούχα το οποίο και παρέδιδαν στις φλόγες. Από αυτές τις εκδηλώσεις προήλθαν και οι στίχοι τα οποίοι είναι γνωστοί και λέγονται μέχρι και σήμερα:
«Remember, remember, the fifth of November
The Gunpowder treason and plot!
For I see no reason why the gunpowder treason
Should ever be forgot».
(«Θυμήσου, θυμήσου την 5η του Νοέμβρη
Την προδοσία και συνομωσία της πυρίτιδας!
Επειδή δεν βλέπω γιατί η προδοσία της πυρίτιδας
Πρέπει ποτέ να ξεχαστεί»)
Οι στίχοι ήταν προφητικοί: η Συνωμοσία της Πυρίτιδας δεν ξεχάστηκε ποτέ. Έφτασε ως και τις μέρες μας και μάλιστα με διάφορους, περίεργους ίσως τρόπους.
Η επιρροή της στις μέρες μας
Εκτός από τους εορτασμούς, η ιδιότυπη αποτυχημένη επανάσταση άρχισε να εμπνέει ήδη από τα πρώτα χρόνια τις τέχνες αλλά σταδιακά πέρασε και στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Αρχικά ο Σαίξπηρ εμπνεύστηκε από το περιστατικό και έγραψε το περίφημο έργο του «Μακβεθ».
Ωστόσο και οι ίδιοι οι εορτασμοί συνέβαλαν σημαντικά στην «παρακαταθήκη» της. Την ημέρα των εορτασμών υπήρχε το συνήθειο να καίγεται στην πυρά ένα ομοίωμα του Γκάι Φωκς. Η εμφάνιση του ομοιώματος ενέπνευσε τον όρο “guy” – το μικρό όνομα του Φωκς – που χρησιμοποιούνταν σαν όρος για “κάποιο πρόσωπο με αλλόκοτη και εκκεντρική εμφάνιση”. Με τον καιρό, η λέξη λεγόταν για μια γενικότερη αναφορά σε κάποιον άνδρα, ενώ πλέον σήμερα χρησιμοποιείται στον πληθυντικό για άτομα και των δυο φύλων.
Έτσι το μικρό όνομα του Φωκς, μέσω της ομιλίας, πέρασε στην καθημερινότητα των αγγλόφωνων. Δεν ήταν όμως το μοναδικό πράγμα που διασώθηκε μέχρι σήμερα.
Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 δύο τύποι, οι Άλαν Μουρ και Ντέιβιντ Λόιντ θέλοντας να καυτηριάσουν την διακυβέρνηση της Βρετανίας υπό την Θάτσερ, εμπνέονται από την Συνωμοσία της Πυρίτιδας και γράφουν την εικονογραφημένη ιστορία “V for Vendetta”. Η ιστορία εκτυλίσσεται σε ένα δυστοπικό μέλλον όπου ένα φασιστικό καθεστώς διοικεί την Βρετανία. Ο ήρωας της ιστορίας, ο V, μάχεται για την ελευθερία έχοντας ως στόχο, μεταξύ άλλων, να καταστρέψει το Κοινοβούλιο τερματίζοντας την εξουσία αυτών που κυβερνούν. Οι πράξεις του ήρωα της ιστορίας, η προσωπικότητα αλλά και η εμφάνιση αποτελούν αμεσότατη αναφορά στον Γκάι Φωκς, την μάσκα του οποίου φορά διαρκώς ο πρωταγωνιστής.
Το βιβλίο – κόμικ σημείωσε μεγάλη επιτυχία ιδιαίτερα όταν μεταφέρθηκε με σενάριο των αδερφών Γουατσόφσκι στην μεγάλη οθόνη το 2005.
Η ταινία αυτή είναι και ο λόγος που 400 χρόνια μετά η Συνωμοσία της Πυρίτιδας έγινε τόσο διαδεδομένη και γνωστή. Λόγω των όσων διαδραματίζονται κατά την διάρκεια της, η ταινία αποτέλεσε μια σύγχρονη αλληγορία της καταπίεσης των κυβερνήσεων. Η φιγούρα του Γκάι Φωκς του οποίου την εμφάνιση έχει υιοθετήσει ο ήρωας, και η μάσκα του που φορά συνέχεια έχουν αφομοιωθεί στις μέρες μας ως ένα σύμβολο επανάστασης, όπως το περιέγραψε και ο δημιουργός της ιστορίας, Ντέιβιντ Λόιντ: “Η μάσκα του Γκάι Φωκς έχει πλέον γίνει ένα κοινό εμπορικό σήμα και ένα βολικό πλακάτ για χρήση σε διαμαρτυρία κατά της τυραννίας – και είμαι χαρούμενος με τους ανθρώπους που τη χρησιμοποιούν, φαίνεται αρκετά μοναδικό, ένα πρότυπο της λαϊκής κουλτούρας να χρησιμοποιείται κατά αυτό το τρόπο”.
Η χαρακτηριστική μάσκα έχει υιοθετηθεί από διαδηλωτές και επαναστάτες σε όλο τον κόσμο, ενώ με αυτήν εμφανίζονται και την χρησιμοποιούν ως σύμβολο οι Anonymous, η γνωστή ομάδα χάκερ – ακτιβιστών. Μάλιστα κάθε χρόνο στις 5 Νοεμβρίου, ανήμερα της Νύχτας του Γκάι Φωκς, οι Anonymous διοργανώνουν την “Πορεία των Εκατομμυρίων Μασκών” (“Million Mask March”), εκδήλωση διαμαρτυρίας με παγκόσμιο χαρακτήρα, εμπνευσμένη από σκηνή της ταινίας, όπου οι συμμετέχοντες ενθαρρύνονται να φοράνε τις χαρακτηριστικές μάσκες.
Η μικρή και μεγάλη οθόνη δεν έπαψαν να ασχολούνται όμως με το θέμα. Έτσι «σημάδια» του Γκάι Φωκς μπορείτε να βρείτε: στην δημοφιλή σειρά «Sherlock», με ένα μυστήριο να εκτυλίσσεται την 5η Νοέμβρη και κατά τους εορτασμούς της, στην σειρά βιβλίων και ταινιών Χάρι Πότερ όπου ένα μυθικό πλάσμα, ένας φοίνικας ο οποίος αναγεννάται από τις στάχτες του, ονομάζεται πολύ εύστοχα «Φωκς» από τον γνωστό επαναστάτη ενώ με το χρονικό της συνωμοσίας καταπιάνονται οι μίνι σειρές «Gunpowder, Treason & Plot» του 2004 και η «Gunpowder», σειρά τριών επεισοδίων που προβάλλεται αυτές τις μέρες.
400 χρόνια και πλέον μετά λοιπόν, κανείς δεν έχει ξεχάσει τον Γκάι Φωκς και την Συνωμοσία της Πυρίτιδας του. Το πρόσωπό του, με την μορφή της μάσκας του και μονίμως χαμογελαστό αφού, σύμφωνα με τον θρύλο αυτή ήταν η “απάντησή” του στους βασανιστές του, έχει μείνει ένα από τα χαρακτηριστικότερα επαναστατικά σύμβολα του τρέχοντος αιώνα και η 5η Νοέμβρη, παρότι στο ξεκίνημά της θύμιζε το ακριβώς αντίθετο, είναι πλέον μία υπενθύμιση όσων συνέβησαν ως τολμηρές πράξεις ατόμων που επαναστατούν απέναντι στην τυραννία. Και μπορεί ο Γκάι Φωκς να μην πέτυχε ακριβώς ότι είχε σχεδιάσει αλλά σίγουρα θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την Συνωμοσία της Πυρίτιδας ως την «πιο επιτυχημένη επανάσταση που απέτυχε ποτέ».
